تبیین نگاه اسلام به سازمان در پرتو استعاره‌ امانت

نوع مقاله : مقاله علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم

2 استادیار دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق(ع)، نویسنده مسئول

چکیده

بحث در مورد احکام و عوارض هر پدیده فرع بر شناخت آن پدیده بوده و شناخت هر پدیده‌ نیز مستلزم انتخاب روشی متناسب برای شناخت آن است. سازمان نیز به عنوان یک پدیده‌ی پیچیده و البته قابل شناخت از این اصل مستثنی نبوده و در نتیجه شناخت آن نیز نیازمند انتخاب روشی متناسب با آن است. با توجه به نکته‌ی فوق می‌توان گفت که استفاده از شیوه‌ی شناخت استعاره‌ای و یا به عبارت بهتر استفاده از استعاره‌ها در فضای مطالعات سازمان نیز پاسخی است به این نیاز روش‌شناختی در حوزه‌ی مطالعات سازمان؛ چرا که استعاره‌ اساساً بر پایة مشابهت میان دو پدیده ایجاد می‌شود و با رویکردی انتزاع زدایانه و مبتنی بر فروکاهیدن و ساده‌سازی مفهومی، فهم پدیده‌ی پیچیده را آسان و قابل دسترس می‌کند. با توجه به همین رویکرد در شناخت سازمان استعاره‌های گوناگونی برای تبیین سازمان ارائه شده‌اند و هر یک نیز نشان‌گر نوع نگاه فلسفی، فرهنگی، جامعه شناختی و ... ارائه کنندگان این استعاره‌ها به سازمان بوده‌اند. در این مقاله نیز تلاش شده است تا با بررسی منابع دینی به این سوال پاسخ داده شود که آیا می‌توان از تعالیم دین اسلام نیز استعاره‌ای خاص برای اداره‌ی سازمان برداشت و ارائه کرد؟ پاسخ ما به این پرسش استعاره‌ی امانت است؛ به همین خاطر در این مقاله تلاش شده است تا این بحث با ارائه‌ی دلایل کافی تبیین شده و شرایط امانت‌داری و ویژگی‌های امین در پرتو آیات قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام) روشن گردد. شرایط و ویژگی‌هایی که می‌توان تمامی آن‌ها را در ذیل سه مفهوم کلیدی علم، رحمت و عدالت قرار داد.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم (با ترجمة تفسیر المیزان، آیت‌الله مکارم شیرازی، استاد فولادوند).
نهج‌البلاغه (مجموعه خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار امام علی(ع)) سید رضی، محمد (1380)، ترجمة محمد دشتی، انتشارات پارسایان.
 
آمدى، عبدالواحد بن محمد تمیمى (1366)، غرر الحکم و درر الکلم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
ابن‌ابی‌الحدید، عزالدین ابو حامد (1337)، شرح نهج‌البلاغه، تصحیح: محمد ابوالفضل ابراهیم، قم: کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌اثیر جزری، مبارک بن محمد (1367)، النهایة فی غریب الحدیث و‌الأثر، تحقیق/ تصحیح: محمود محمد طناحى، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ چهارم‏.
ابن‌جوزى، ابوالفرج عبدالرحمن بن على‏ (1422)، زاد المسیر فى علم التفسیر، بیروت: دار الکتاب العربی‏.
ابن‌شهرآشوب مازندرانى، محمد بن على‏ (1379)، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، قم: علامه‏.
ابن‌عطیه اندلسى، عبدالحق بن غالب (1422)، ‏المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: محمد عبدالسلام عبدالشافى، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، ‏ لسان العرب (1414)، تحقیق/ تصحیح: جمال‌الدین میردامادى‏، بیروت:‏ دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم. ‏
ابن‌میثم بحرانی، میثم ابن علی (1362)، شرح نهج‌البلاغه، دفتر نشر کتاب.
احمدى میانجى، على (1426)، ‏مکاتیب الأئمة(ع)،تحقیق/ تصحیح: مجتبى فرجى،‏ قم: دار الحدیث‏.
اسماعیلی گیوی، محمدرضا (1386)، «طراحی و تبیین استعارة سازمان به‌مثابه موجودیتی پلاستیکی»، پایان‌نامه دانشکدة معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق(ع).
همو (1387)، «سازمان؛ هاله‌ای از تعهدات»، تدبیر، شماره 195، صص32-38.
همو (1386)، «طراحی و تبیین استعارة سازمان به‌مثابه موجودیتی پلاستیکی»، دانشکدة معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق(ع).
الوانی، سید مهدی و رحمتی، محمدحسین (1386)، «شناخت سازمان با رویکرد استعاری»، روش‌شناسی علوم انسانی، ش 53، صص115-132.
اندلسى، ابوحیان محمد بن یوسف (1420)، البحر المحیط فى التفسیر، تحقیق: محمد جمیل صدقی، بیروت‏: دار الفکر.
پورعزت، علی‌اصغر و هاشمیان، سید محمدحسین (1386)، «استعارة راه: معرفت‌شناسی صدرایی و تبیین هستی‌شناختی سازمان»، نامة حکمت، ش10، صص149-168.
جوادی آملی، عبدالله (1389)، تسنیم، ج19، قم: مرکز نشر اسراء.
حجازى، محمد محمود (1413)، التفسیر الواضح‏، بیروت: دار الجیل الجدید.
حسینى، سید ضامن (1420)، وقعة الجمل، قم: نشر محمد.
خندان، علی‌اصغر (1382)، منطق کاربردی، تهران: سمت و مؤسسه فرهنگی طه.
خوانساری، سید احمد (1405)، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، تحقیق/ تصحیح: علی‌اکبر غفارى‏، قم: مؤسسه اسماعیلیان‏، چاپ دوم‏.
دانایی‌فرد، حسن و الوانی، سید مهدی (1386)، «استراتژی استدلال استعاره‌ای در نظریه‌پردازی: شکل‌گیری تئوری جابه‌جایی مدیران دولتی»، مدرس علوم انسانی، ش11، صص35-107.
همو (1388)، مقدمه‌ای بر فلسفة نظریه‌های مدیریت دولتی، تهران: انتشارات صفار – اشراقی.
دیلمى، حسن بن محمد (1408)، أعلام الدین فی صفات المؤمنین‏، تحقیق/ تصحیح: مؤسسة آل‌البیت(ع)، قم: مؤسسة آل‌البیت(ع)‏.
زحیلى، وهبة بن مصطفى (1418)، التفسیر المنیر فى العقیدة و‌الشریعة و‌المنهج‏، بیروت و دمشق:‏ دار الفکر المعاصر.
زمخشرى، محمود (1407)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏، بیروت‏: دار الکتاب العربی.
سبحانی، جعفر (1382)، شناخت در فلسفة اسلامی، قم: مؤسسة امام صادق(ع).
سبزوارى، سید عبد الأعلى‏ (1413)، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و‌الحرام‏، تحقیق/ تصحیح: مؤسسه المنار، قم: دفتر آیت‌الله سبزوارى‏، چاپ چهارم.
سلیمانی بشلی، علی (1388)، «سلول؛ استعاره‌ای از سازمان»، تدبیر، ش206، صص39-44.
سیوطی، جلال‌الدین (1404)، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم‏: کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى‏.
شعیری، محمد بن محمد (بى‌تا)، جامع الأخبار، نجف: مطبعة حیدریة.
طباطبایی، محمدحسین (1374)، ترجمة تفسیر المیزان، ترجمة سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعة مدرسین حوزه علمیه قم.
طبرسى، ابوالفضل على بن حسن (1385)، مشکاة الأنوار، کتابخانه حیدریه نجف اشرف.
طبرسى، فضل بن حسن (1372)، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، با مقدمه محمدجواد بلاغى، تهران:‏ ناصرخسرو.
طبرى، ابوجعفر محمد بن جریر (1412)، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت: دار المعرفه.
طریحی، شیخ فریدالدین (1378)، مجمع البحرین، ج3، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)، التبیان فى تفسیر القرآن‏، با مقدمه شیخ آغابزرگ تهرانى و تحقیق: احمد قصیر عاملى، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
عاملى، محمد بن حسن (1391)، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فتال نیشابورى، محمد بن احمد (1375)، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم: انتشارات رضى.
فضل‌الله، سید محمدحسین (1419)، تفسیر من وحى القرآن، بیروت‏: دار الملاک للطباعة و‌النشر.
فیض کاشانى، محمد محسن (1406)، الوافی، به تحقیق/ تصحیح: ضیاءالدین حسینى اصفهانى، اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی(ع).
فیومى، أحمد بن محمد (1414)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم‏: مؤسسه دار الهجرة، چاپ دوم‏.
قرشى بنایى، علی‌اکبر (1412)، قاموس قرآن، تهران‏: دار الکتب الاسلامیة، چاپ ششم‏.
قرطبى، محمد بن احمد (1364)، الجامع لأحکام القرآن‏، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
قشیری، مسلم بن حجاج (1347)، صحیح مسلم بشرح نووی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ اول.
قلی‌پور، آرین (1384)، جامعه‌شناسی سازمان‌ها، تهران: سمت.
کاشانى، ملا فتح‌الله (1423)، ‏زبدة التفاسیر، قم‏: بنیاد معارف اسلامى.
کلینی الرازی، ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق (1390)، کافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مشبکی، اصغر (1387)، سیمای سازمان، تهران: انتشارات دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.
مجلسى، محمدباقر (1404)، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسة الوفاء.
مصطفوى، حسن (1402)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران:‏ مرکز الکتاب للترجمة و النشر.
مطهری، مرتضی (بی‌تا)، مجموعة آثار استاد شهید مطهری، ج23، تهران: انتشارات صدرا.
همو (1388)، مجموعة آثار استاد شهید مطهری، ج27، تهران: انتشارات صدرا.
مفید، محمد بن محمد (1413)، الإختصاص، تحقیق و تصحیح: علی‌اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم: المؤتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید.
مهریزی، مهدی (1382)، «رابطة قرآن و حدیث»، مجلة علوم حدیث، ش29، 2-22.
نجفى (صاحب الجواهر)، محمدحسن (بی‌تا)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‏، تحقیق و تصحیح: آیت‌الله شیخ عباس قوچانى، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم‏.
نورى، حسین (1408)، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
هاشمیان، سید محمدحسین (1385)، «ارزیابی کارایی استعارة راه در تبیین و فهم حقیقت سازمان»، پایان‌نامه دانشکده معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق(ع).
هچ، ماری جو (1387)، تئوری سازمان، ترجمه حسن دانایی‌فرد، تهران: نشر افکار.
  • تاریخ دریافت: 20 خرداد 1392
  • تاریخ بازنگری: 18 دی 1394
  • تاریخ پذیرش: 07 بهمن 1394